Мәктәпләр астрономия фә­не барлыгын биш ел элек онытты инде. Татар галим­нәре арасында исә, безнең Җирдә эшлисе эшләребез күп, нәрсәгә безгә Га­ләм, диючеләр дә бар. Ә менә Арча районының Яңа Кенәр лицее укучыларда Җиһанга карата мәхәб­бәт тәрбияләвен дәвам итә.

Лицейда 9-10 нчы сыйныфларда “Безнең җиһан”, 5-6 нчы сыйныфларда “Йолдызлы күк. Астрономиягә кереш” дигән электив курслар укытыла. 7 нче сыйныф укучылары түгә­рәккә йөри. “Бүгенге укучылар Җиһанны күз алдына китерә алмыйлар, Гагариннан башка космоска очучыларны белмиләр. Тарих, әдә­бият һәм башка дәреслек­ләр­дә дә җи­һангирлар турында мәгъ­лү­мат юк.

Мәктәпләргә астрономияне генә түгел, беренче сыйныфтан башлап Җиһан темасын кире кайтарырга кирәк. Барлык фәннәр­дә дә әлеге темага урын би­релергә тиеш дип саныйм. Элек Җиһанга һәм җиһангир­ларга багышланган шигырь­ләр, җырлар, фильмнар бар иде. Бүген юк дәрәҗәдә. Бөек фәлсәфәче Кантның: “Дөнья­да мәңгелек хозурлануга лаек булган фә­кать ике әйбер генә бар: йолдызлы күк һәм ке­ше­нең әхлагы”, – дигән сүзләрен оныт­мыйк. Мәктәпләр даими рәвештә Җиһан турында сөй­ләргә тиеш”, – ди лицей укытучысы, “Җиһангирлар” инициатив төркеме җитәкчесе, күп­тән түгел дөнья күргән “Җи­һан­­­гирлар, Галәм безне көтә” дигән китап авторла­рының берсе Хәлил Гайнетдинов.

Җәй көне лицей базасында район балалары өчен шушы юнәлештә лагерь да оештырганнар. Районның физика, астрономия укытучылары өчен курслар үткәргәннәр. Галәм серләрен өйрәнеп кенә калмыйча, остазлары сәләтле балаларны танылган космос очучылары белән дә очраштырырга вакыт таба. Июль аенда Арча укучылары РФ Дәүләт Думасында дөньяда беренче булып космоска очучы хатын-кыз Валентина Те­решкованың Галәмгә очуына 50 ел тулуга багышланган чарада катнашкан. “Йолдызлы эстафета” илкүләм бәйгедә би­шенче урынны яулаган Арча укучысы Гөлсинә Гайнетдинова “Җиһангирлар бакчасы һәм урманнары”, “Минем сыйныфым – Җиһанда” проектларын тәкъдим иткән. Яз аенда алар мәктәп бакчасында Терешкова хөрмәтенә чияләр утырткан булса, килә­чәктә җи­һангирларга (үзен җиһан кешесе итеп хис итүче) багышлап эрбет чикләвеге бакчасы үстермәкчеләр. Гага­ринның Галәмнән Җир белән элемтәдә кулланыла торган исеме “Кедр” була. Урман ху­җа­лы­гына үсентеләр алып кайтырга заказ бирергә исәп тоталар. Валентина Терешкова да чарада катнашырга теләк бел­дергән. Укучылар бу вакыйганы инде бүгеннән үк көтә.

Узган ярты гасырда 35 ил­дән 530 дан артык очучы­ның Космоста булганлыгы билгеле. Алар арасында руслар, американнар, французлар, япон­­нар һәм башка мил­ләт вәкилләре бар. Очучылар исем­легендә чуаш, украин, үз­бәк, белоруслар күптән тер­кәлгән. Галәмгә хәтта гаилә­ләре белән, әтиле-уллы­лар, игезәк­ләр оча. Әмма алар арасында бер генә татар да юк. Татар халкы инде күптән үз Гагаринын көтә.

Бүгенгә кадәр очучы булырга дәгъва кылучылар булса да, алардан очучы чыкмый. Гагарин отрядында Марс Рафиков дигән очучы булса, тарихта аларның саны – 11. Әмма алар очмый кала. Алар арасында Рафаэль Закиров, Зөфәр Габидуллин, Ансар Шәрәфетдинов, Марс Фәт­куллин һәм башкаларны атарга була. “Хәзерге вакытта татарлар арасында Галәмгә очардай кешеләр бар. Мәскәү өлкәсендә Гагарин исемен­дә­ге очучылар әзерләү үзәгендә Айдар Бикмучев эшли. Таҗик­станда туса да, әти-әниләре туган якка – Әлмәт районының Кичучат авылына күптән кү­ченеп кайткан. Ул безнең беренче җиһан­ги­рыбыз булырга мөмкин. Америкада яшәүче җырчы Мәсгудә Шәмсетдино­ваның улы Надир Баһавиев бүген үзенең шәхси аэрокосмик компаниясен булдыру өстендә эшли, шәхси очкычын әзерли. Надирның Га­ләмгә Америкадан күтәрелүе ихтимал. Мин беренче очучы Фәрит Әюпов булыр дип уйлыйм. Чуашстанның Шыгырдан егете Фәрит Америкада Җиһанга турист буларак очарга гариза биргән. Шунысы да кызык: аның хәләл җефете Ләйсән 12 апрельдә туган, кияүгә чыкканчы ул Космонавтлар урамында яшәгән. Фәрит космик туризм белән шөгыльләнер дип фаразлыйм, – ди галим. – Татарлар кеше­лек­нең космик куә­тен үстерүдә катнашырга тиеш.

Космонавтика өлкәсендә космик туризм инкыйлаб булып санала. Бүген Галәмгә профессиональ космонавтлар гына түгел, очу өчен тү­ләргә акчасы булганнар да менә ала. Очрак­лы гына түгел, чиратта Анатолий Чубайс та бар. Россия корабларында орбитада атналык сәяхәт 35-45, ачык Галәмгә чыгу (ике атналык сәяхәт һәм өстәмә әзерлек) – 55 миллион долларга төшә. Россиянең финанс мөмкинлекләре аркасында космик корабларның саны чикле. Туристларны Га­ләмгә менгезеп, ул елга 1 миллиард доллар акча эшли алыр иде. Дөньяда Айга 100 млн доллар түләп менәрдәй иң кимендә мең кеше бар, димәк, бу проект­ка бер көн эчендә 100 миллиард доллар акча җыеп алырга була”.

Хәлил Гайнетдинов бел­дергәнчә, бүген нефтьне, газны, су запасын да Җирдән түгел, киресенчә Күккә менеп, яңа фототехнологияләр кулланып эзләргә кирәк. Мондый тәҗрибәне дөньяда беренчеләрдән булып Казан аэрокосмик приборлар төзү институты куллана инде. Казан белгечләре еш кына контракт нигезендә эшләрен чит илләрдә башкаралар.

“1970 елда дөньяда 3,5 миллиард кеше яшәсә, соңгы 40 ел эчендә халык саны ике тапкыр арткан. Яңадан 40 елдан кешеләр саны 12 миллиардка җитәчәк дип фаразлый ул. Җирнең ресурслары чикле буларак, Кояш системасының төрле объектларын (планеталар, астероидлар, кометалар) куллану, беренче чиратта, Ай һәм Марсны үзләштерү күздә тотыла. Моның өчен бик күп җиһангирлар, халыкара проектлар кирәк булачак. Америкада ирекле рәвештә Марска язылучыларны барлыйлар инде”, – ди Хәлил Шәйхенур улы.

Чыннан да, бүген мәктәпкә компьютерлар гына түгел, телескоп, обсерватория, планетарийлар да кирәк. Телескоп­лы халык цивилизация­нең югары баскычында тора. Соң­гы вакытта укучы­ларның белем сыйфатын кү­тәрү мәга­рифтә иң зур бу­рычларның берсе булып тора. Әмма астрономияне укытмаганда белем тулы булырмы икән соң? Кеше үзенең Җиһан баласы булуын тоярга тиеш.

Чыганак: http://www.vatantat.ru