3.4.1. В.И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты


Моннан ике гасыр элек Александр I Казан Император университетын ачу турында Раслау кәгазенә һәм аның Ус­тавына кул куйган. 1804 елның 5 ноябре - Казан дәүләт университетының туган көне булып тора. Казанда университет ачы­лу - император Александр I үткәргән либераль сәясәт нә­тиҗәсе.

Ике гасыр дәвамында Казанда, чын мәгънә­сендә, университет шәһәрчеге барлыкка килә. Россия Федерациясе Президен­ты Указы (1996 елның 30 июле) белән универ­ситет Россия Федерациясе халыклары мәдәни мирасының аеруча кыйммәтле объектлары дәүләт җыентыгына кер­телде.

Ачылган көннән башлап университет бетен Идел буен, Урал, Себер, Кавказны, Вятка, Пермь, Оренбург, Пенза һәм Тамбов губерна­ларын үз эченә алган Казан уку-укыту округының үзәге булып тора. Университетта Россиянең көнчыгышында яшәүче бик күп халык вәкилләре укый. Бу аларны Европа мәдәни традиция­ләре белән таныштырырга булышлык итә.

1805 елдан башлап 1917 елга кадәр университетта 13 меңнән артык кеше укып чыккан. 1918 нче елдан башлап 2003 елга кадәр аны 100 меңнән артык кеше тәмамлаган. Университет шулай ук меңнән артык фән докторы һәм 3500 ләп фән кандидаты әзер­ләде. Соңгы 80 елда СССР Фәннәр академия­сенә һәм Россия Фәннәр академиясенә КДУның 50 дән артык профессоры сайланды.

Казан дәүләт университетын тәмамлаган талант­лы галимнәр һәм фән эшен оста оештыручылар «зур» Академиянең дәрәҗәле фән­ни учреждениеләренә җитәк­челек итте: биредә академик­лар А. Баев (биолог, медик), Н. Вәлиев (физик), Е. Завойский (физик), А. Коновалов (химик), М. Лаврентьев (мате­матик), М. Нечкина (тарихчы), В. Парин (физиолог-медик), И. Тарчевский (биолог), А. Трофимук (геолог-нефтьче) һ.б. бик күпләр фәнгә үз юлла­рын башлаган.

Казан университетын тәмамлаучылар һәм аның профессорлары илдә яңа университетлар ачу эшендә башлап йөри. 1885 елда Көнбатыш Себер уку-укыту округы попечителе итеп бил­геләнгән профессор-медик В. М. Флоринский 1888 нче елда Томск университетын ача һәм аның башлангыч эшчәнлегенә җитәкчелек итә. Про­фессор-медик В. И. Разумовский Саратов (1909) һәм Тифлисс (1918) университетларының беренче ректоры була. 1919 елда ул Баку уни­верситетын, шул ук елны профессор-медик Н.Д. Бушмакин Иркутск университетын оешты­руда катнашкан. Физика-математика факульте­ты профессоры С.Ф. Сайкин - Чуваш универ­ситетының беренче ректоры.

Тарихның төрле чорларында Казан универ­ситетында тәрбияләнүчеләр Россиянең таныл­ган уку йортларына җитәкчелек иткән: астроном һәм математик Д. М. Перевощиков 1848-1883 нче елларда - Мәскәү университеты, күренекле галим-ботаник А. Н. Бекетов 1876-1883 нче елларда Петербург университеты ректоры булган, фи­лолог К. Фойгт 1852 елда Харьков университе­ты ректоры, ә соңрак Харьков уку-укыту округы башлыгы итеп билгеләнгән. Геолог Н. Головкинский 1877-1881 нче елларда Новороссийск уни­верситетына җитәкчелек иткән.

Совет чорында Казан дәүләт университеты шәһәрдә оештырылган эре тармак вузлары: медицина, химия-технология, авиация, финанс-икътисад, урман-техник (соңыннан Мари политехник) юга­ры уку йортларының, ә аның факультетлары Идел буе төбәгендә дистәдән артык вузның ачы­луына һәм барлыкка килүенә нигез булып тора. Үз вакытында университет ачылган шәһәрләр һәм төбәкләр фән, педагогика һәм мәдәният үзәкләренә әверелде. Классик университет - ул гади вуз түгел, ә тормышның барлык өлкәләре­нә: оештыру-хуҗалык мөнәсәбәтләренә, мәдә­ниятле кешеләр һәм сәяси элита тәрбияләүгә, сәнгать үсешенә йогынты ясаучы тулы бер социаль-мәдәни күренеш. Казан һәм тулаем Урта Идел төбәге дә шундый хәл кичерә. Шәһәр һәм аның йөзе университет эшчәнлеге йогынтысын­да үзгәрә башлый. Бүген Казан һәм Казан уни­верситеты архитектура, мәдәни һәм иҗтимагый-сәяси яктан аерылгысыз бердәмлекне тәшкил итә. Эшли башлавының беренче ун елында ук уни­верситет Россия күләмендә әһәмияте булган эре мәгариф һәм фән үзәгенә әверелә.

Университетта берничә эре фәнни мәктәп оеша. Алар арасында илебездә һәм чит илләрдә аеруча танылганнары түбәндәгеләр:

  • химик-органиклар һәм фосфорлы-органик­лар мәктәбе;
  • радиоспектроскопия мәктәбе;
  • математиклар һәм механиклар мәктәбе;
  • Казан астрономия мәктәбе;
  • Казан физиологлар мәктәбе.

Күренекле фәнни казанышлар университет­ның аеруча зур горурлыгы. Мәсәлән, евклидча булмаган геометриягә нигез салу (Н. Лобачевский), рутений химик элементын ачу (К. Клаус), анилин-буяу сәнәгатенә нигез салган анилинны табу (Н.Зинин), органик матдәләрнең химик тө­зелеше теориясен иҗат итү (А. Бутлеров), элек­трон парамагнит резонансын (Е. Завойский), акустик парамагнитик резонансын ачу (С. Альтшулер) һ. б.

Университетны данлаган исемнәр арасында Ф. Беллинсгаузен һәм М. Лазарев экспедиция­сендә катнашкан бердәнбер астроном-галим И. Симоновны да әйтеп үтәргә кирәк. Экспеди­ция барышында галим үткәргән тикшеренүләр Антарктиданы фәнни өйрәнү эшләрен башлап җибәрә.

Бодуэн де Куртенә нигез салган Казан лин­гвистика мәктәбе уңышлары университетны Ев­ропа ориенталистикасы үзәкләренең берсенә әверелдерә. Казанның Шә­рык белгечләре О. Ковалевский, В. Васильев, А. Казимбәк, И. Березин, Ф. Эрдман үзләренең тикшеренүләре белән көнчыгыш халыклары мәдәнияте һәм тарихы турында күзаллауларны шактый киңәйтә. (Соңрак Шәрык бүлеге һәйкәл­ләр коллекциясе һәм 2 меңнән күбрәк китап һәм кулъязмалар белән берлектә Санкт-Петербург­ка күчерелә.)

Университетта укыган күренекле галимнәр, шулай ук мәдәният, җәмәгать эшлеклеләре ара­сында С. Аксаков, М. Балакирев, П. Мельников-Печерский, Л. Толстой, В. Ульянов-Ленин, В. Хлебников һәм башкалар бар. Университет­ның фәнни җәмгыятьләре белән татар фәне һәм мәдәниятенең күренекле эшлеклеләреннән К. Насыйри, Ш. Мәрҗани һәм башкалар хезмәт­тәшлек итә.

Бүген Казан дәүләт университеты - Россия­нең иң зур фәнни, уку-укыту комплексларыннан берсе. Аның составында ике филиал, А. Бутле­ров исемендәге химия, Н. Чеботарев исемен­дәге математика һәм механика фәнни-тикше­ренү институтлары, 7 музей, обсерватория, бо­таника бакчасы, хисаплау техникасы үзәге һ. б. бар. КДУ 17 факультетта 45 белгечлек һәм юнәлеш буенча белгечләр әзерли. 100 кафедра­да Россиядән, ерак һәм якын чит илләрдән 16 меңнән артык студент белем ала. Университет мәгариф өлкәсендә төрле түләүле хезмәтләр күрсәтә. Барлык факультетлар да килешү нигезендә студентлар кабул итә.

Казан дәүләт университетының төрле бүлекләрендә меңнән артык укытучы һәм фәнни хезмәткәр эшли. Алар арасында Россия Фән академиясенең өч академигы, 300 ләп профессор һәм 600 дән артык доцент бар. 1000 нән күбрәк фән докторы һәм фән кандидаты укьту эшчәнлегендә катнаша.

Югары квалификацияле белгечләр әзерләү аспирантура (77 белгечлек) һәм докторантура (17 белгечлек) ярдәмендә тормышка ашырыла: Университетта 17 кандидатлык һәм 19 докторлык советлары эшли. Ел саен якынча 25 докторлык һәм 200 кандидатлык диссертациясе яклана. Укыту процессы Н. Лобачевский исемендәге фәнни китапханә фондлары белән тәэмин ителә. Анда 5 миллионга якын берәмлек саклана. Китапханәнең унбер уку залы, электрон каталогы бар.

Данлы фәнни традицияләр - ул безнең үткәнебез генә түгел. Бүгенге Казан университетының фәнни-белем бирү куәтен аның Казан Татарстан һәм Россия югары уку йортлары арасында әйдәп баруын дәлилли. Әлеге очракта шуны әйтү дә җитә: университет укытучылары арасында гыйльми дәрәҗәгә ия булучы лар 80% тәшкил итә. Бу- республикабыз, иле без югары уку йортларындагы уртача күрсәт кечтән 15-20% ка күбрәк.

Фән, мәдәният, мәгариф һәм җитештерү үсешенең яңа социаль-икътисадый шартларын искә алып, соңгы елларда журналистика, социология һәм психология, экология факультетлары, бизнес-мәктәп, Шәрык институты ачылды. Татарстан Республикасының милли уку йортлары өчен белгечләргә булган ихтыяҗын канәгатьләндерү максатыннан 1989 елда татар филологиясе, тарихы һәм көнчыгыш телләре факультеты булдырылды. Татарстан Республикасыньп тышкы икътисадый һәм тышкы сәяси эшчәнлеге өчен югары квалификацияле кадрлар әзерләү максатыннан, университетта халыкара мөнәсәбәтләр һәм политология факультеты оештырылды.

Университетта белем алучылар университет тәмамлаучыларның ассоциациясен оештырды. Россиянең бик күп төбәкләрендә аның бүлекләре бар. Күптән түгел Казан дәүләт университетына булышлык итү фонды эшли башлады.

Бүген безнең җәмгыятьтә илнең уңышлы үсеше өчен белемнәрнең икътисадка күчүен тәэмин итә ала торган фәнни тикшеренүләрнең, инновацион эшчәнлекнең югары дәрәҗәдә булырга тиешлеген аңлау барлыкка килде. Яңа бурычлар фән һәм мәгариф өлкәсендә оештыру эшләренең матди байлыкларны һәм кадрларны нәтиҗәле файдалануны арттыруга мөмкинлек биргән формаларын таләп итә. Казан университетында әлеге бурычларны чишүгә зур әһәмият бирелә. Яңа технологияләр, приборлар һәм хезмәтләр эшләү һәм кертүне тизләтүгә мөмкинлек биргән төбәк фәнни-җитештерү системасын булдыру максатыннан, университетта «Инновацион эшчәнлек үзәге» дигән фәнни-технологик парк оештырылды. Ул төрле предприятиеләр һәм оешмалар белән корпоратив фәнни-техник проектлар башкара, инновацион юнәлештә башка структуралар да булдырыла.

КДУ һәрчак халыкара фәнни тормышта актив катнашырга һәм укыту-педагогика өлкәсендә хезмәттәшлеккә омтылды. Бүген ул 20 дән артык илнең 40 тан күбрәк фәнни һәм педагогик үзәкләре белән хезмәттәшлек итә. Казан универ­ситеты Германиядәге фәнни һәм педагогик үзәкләр белән тыгыз элемтәдә тора.

Казан университетын Гиссен (Германия), Лювен (Бельгия), Каназава (Япония), Гранада (Испания) шәһәрләре университетлары белән күпьеллык хезмәттәшлек тәҗрибәсе бәйли. Соң­гы елларда бу исемлек Орлеан (Франция), Си-цзян (КХР) университетлары белән тулыланды. КДУ Шаньдун һәм Пекин (КХР) университетла­ры, Америка фәнни-белем бирү үзәкләре: Ари­зона һәм «Де Пол» (Чикаго), Лунда (Швеция) университетлары һ.б. белән тотрыклы фәнни Һәм педагогик элемтәдә тора.

КДУда 40-45 ләп чит ил грантлары һәм про­ектлары тормышка ашырыла. Алар буенча фи­нанслауның гомуми күләме якынча 2 млн. дол­лар тәшкил итә. Әлеге акчаның төп өлеше фәнни хезмәткәрләрнең академик мобильлегенә һәм җиһазлар, китаплар, материаллар алуга тотыла. Бу КДУ галимнәренең заманча дәрәҗәсен сак­ларга нык ярдәм итә..

Казан университетының 200 еллыгы алдын­нан университет биналарын реконструкцияләү, яңа төзелешләр буенча актив эш алып барылды. Мәсәлән, 2003 елда 5 мең квадрат метр мәйдан биләгән автотехүзәк файдалануга тапшырылды, УНИКС ремонтланды. 2004 елның мартында КДУның төп бинасының Көнчыгыш янкормасы тантаналы шартларда ачылды. Әлеге бинаны сафка бастыру тикшеренүләрнең сыйфатын күтәрергә һәм эш шартларын яхшыртырга мөм­кинлек бирде. Көнчыгыш янкормасын төзү идея­се университет комплексын иҗат итүче архитек­торларның уй-ниятләрендә һәрчак яшәгән. XX гасыр башының соклангыч проекты К. Мюфке исеме белән бәйле. Әмма узган гасыр дәвамын­да, төрле сәбәпләргә бәйле рәвештә, ул хәл ител­ми калган. Һәм бары тик хәзер, бер гасыр үт­кәннән сон, гына классик университетның архи­тектура ансамбле тәмамланган күренеш алды.


"Белем.ру" җаваплылыгы чикләнгән җәмгыяте, 2008